Tekst Hans van Noort [ hansvannoort@parkstadveendam.nl ]
Herdenken is dat nog wel nodig in deze tijd?
Taalwetenschapper (Engels) en oud-voorzitter van de Stichting Herdenkingsstenen Veendam en Wildervank (SHVW) Koos Gräper weet het haarfijn te vertellen. “Herdenken is weer denken aan. Opnieuw denken aan wat er is gebeurd in die bezettingsjaren. We herdenken om niet te vergeten!” Hij gaat verder: “Herdenken is een essentieel onderdeel van het vieren van 75-jaar leven in vrijheid. Vieren kan niet zonder herdenken. Beide moeten in ere gehouden worden.”
Koos Gräper wordt in 1941 geboren in de Joodse buurt van Amsterdam, om precies te zijn in de Weesperstraat. Zijn vader heeft er samen met een oom een fabriek waar drijfriemen gemaakt worden. De firma heet: J.G. Gräper & Zonen.
In de kelder van de fabriek staan de grote rollen leer, de grondstof voor de drijfriemen, opgeslagen. Achter de rollen is een deur. Achter deze deur hebben Joodse onderduikers verscholen gezeten. Die onderduikers waren mensen van De Joodsche Invalide, een instelling voor verpleging van Joodse bejaarden en gehandicapten in Amsterdam. In de volksmond werd en wordt het gebouw Het Glazen Paleis genoemd. Het gebouw, nu Rijksmonument, staat op de hoek van het Weesperplein, de Nieuwe Achtergracht en de Weesperstraat.
Deze plaquette, vervaardigt door Cephas Stauthamer, prijkt op de gevel van het gebouw.
Ter nagedachtenis aan de goede daden van vader Gräper heeft het oud-personeel van de Joodsche Invalide een boom geplant in het Joop Westerweelbos. Dit herdenkingsbos is in 1947 aangelegd op de hellingen van het Ephraimgebergte iets ten zuiden van de stad Haïfa in Israël. Het bos dankt zijn naam aan verzetsstrijder Joop Westerweel, die in 1944 in Vught is geëxecuteerd/vermoord. Hij heeft honderden Joden geholpen te vluchten.
Het monument in het bos. foto: tracesofware.nl
Na zijn studie in Groningen verhuist Koos Gräper naar Borgercompagnie. Hij gaat samen met zijn echtgenote wonen in haar voorouderlijk huis. Het is dan 1966. Hij wordt docent Engels aan de WP en decaan HAVO/VWO. Dat doet hij een jaar of 9. Dan krijgt hij een baan aan de RUG bij Engelse taalkunde en taalverwerving en hij gaat docenten opleiden. Bij de Faculteit der Letteren wordt hij later hij mede-verantwoordelijk voor beheer en bestuur. In 2004 volgt zijn pensioen. Zeker geen tijd om stil te zitten, blijkt.
“Zo’n 6 jaar geleden fietste ik langs de Langeleegte toen mijn oog op een opmerkelijk detail van een huis viel. Het was nummer 13. In de gevel is een Davidsster gemetseld,” vertelt Gräper. “Bij het zien van die Davidsster werd ik nieuwsgierig. Vanwaar die steen?”
Gevelsteen Langeleegte 13
Hij vraagt bij de gemeente de bouwhistorie en de woonkaart van dit huis op en zoekt in het gemeentelijk archief en in het Nationaal Archief in Den Haag naar bijzonderheden. Wat blijkt: Het huis is gebouwd in opdracht van Aaltje Broekema - Cohen, een Joodse weduwvrouw uit Anloo. Haar echtgenoot was Abraham Broekema, slager van beroep en afkomstig uit Muntendam. Uit de documenten blijkt dat Aaltje er zelf nooit gewoond heeft, maar het pand altijd in de verhuur heeft gehad. Bij het uitbreken van de oorlog in 1940 woonde Aaltje in de stad Groningen. Eén van haar zonen, Benjamin en zijn vrouw Roosje en hun zoon Abraham Jakob, woonden aan de Middenweg 29A hier in Veendam. Bij een ontruimingsactie op last van de nazi’s zijn zij allen weggevoerd naar Westerbork en later gedeporteerd naar Sobibor alwaar ze zijn vergast/vermoord. Een andere zoon van Aaltje, Jozef, weet vanuit een werkkamp in Nijverdal te ontsnappen en via allerlei onderduikadressen de oorlog te overleven. Hij trouwde in Amsterdam en had een dochter, Erla.
Medio jaren ’90 worden er in Duitsland door kunstenaar Gunter Demnig de zogenaamde Stolpersteine gelegd ter herinnering aan Joden, Sinti, Roma en homoseksuelen die door de nazi’s zijn vermoord. En het waren Piet Horst (oud-amanuensis aan de WP) en Trees Wortmann (✝︎), die het idee opperden om ook in Veendam en Wildervank op een soortgelijke manier de herinnering aan de Joodse inwoners, die destijds hetzelfde lot hebben ondergaan, levend te houden. Daartoe werd vervolgens de Stichting Herdenkingsstenen Veendam-Wildervank opgericht, waarvan Koos Gräper voorzitter werd. Het project heeft ruim 2 jaar in beslag genomen, waarbij het gemeentebestuur volop heeft meegewerkt en ook steun werd gekregen van talloze anderen, onder wie opperrabbijn Jacobs.
Herdenkingsstenen Middenweg 29A
“We hebben zo’n 165 herdenkingsstenen hier in Veendam en Wildervank kunnen leggen voor de huizen waar voor de oorlog Joodse mensen woonden en die in de verschillende vernietigingskampen zijn vermoord. “Het werden géén Stolpersteine, maar herdenkingsstenen. Dit omdat er een leveringsprobleem zou kunnen zijn met de Stolpersteine maar vooral omdat we “ons model” mooier vonden,” aldus Koos Gräper. De stenen zijn geleverd door een firma in Stadskanaal. Ze zijn iets groter dan de Stolpersteine. De gegevens zijn vastgelegd op een bronzen plaatje met:
- Hier woonde
- Voornaam en achternaam
- Geboorteplaats en datum en
- Plaats van overlijden en -datum.
Koos heeft die dochter van Jozef, Erla, opgespoord. Zij is getrouwd en woont in Londen. Toen in oktober 2015 drie herdenkingsstenen bij het huis van Benjamin aan de Middenweg zouden worden gelegd, heeft de SHVW haar uitgenodigd. Die uitnodiging heeft zij aangenomen en zij heeft de stenen onthuld en ook een toespraak gehouden. “Het was heel emotionele en waardige gebeurtenis, met ook een Joods gebed, een kaddish, uitgesproken door opperrabbijn Jacobs,” weet Koos nog.
In 2019 heeft de SHVW zichzelf opgeheven. Hun taak was volbracht. Het gehele archief, de website en de database zijn overgedragen en ondergebracht bij de gemeente Veendam.
Wat vindt u van het opkomend antisemitisme, neonazisme en de ontkenning van de holocaust?
“We moeten dit bestrijden met argumenten, beelden, voorbeelden en met de sterkst mogelijke overtuigingskracht. Want deze bewustzijnsvernauwing mogen we geen kans geven.”
Vrijheid
“Dat we mogen rondlopen, fietsen, doen, denken en zeggen wat we willen binnen de normen van fatsoen.
Dat we mogen geloven wat we willen.
Dat we onszelf mogen zijn.
Dat we in politieke zin zoveel mogen en kunnen en
Dat we al die dingen mogen doen die we willen.
Dat is vrijheid,” aldus Koos Gräper.
“Een groot goed, waar we zuinig op moeten zijn.”